प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका धरोहर प्रथम जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको स्मरण नेपाली राजनीतिमा अमिट छाप बनेर बसेको छ । प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि जीवनपर्यन्त संघर्ष गरे ।
प्रजातन्त्र संस्थागत गर्ने क्रममै विसं २०३९ साउन ६ गते उनको पार्थिव शरीरले पृथ्वीबाट बिदा लियो । राजनीतिक दुरदर्शिता, जनपक्षीय विचार र भावनाहरुले गर्दा कोइरालाको स्मरण नेपाली राजनीति आजसम्म उत्तिकै गरिन्छ ।
विसं २००५ सालमा बनारस, २००९ सालमा जनकपुर र २०१७ सालमा काठमाडौंमा भएका कांग्रेसको महाधिवेशनमा उनी पार्टी सभापतिको जिम्मेवारी प्राप्त गरेका थिए । २०१५ सालमा बहुदलीय व्यवस्थामा आधारित संसदको निर्वाचनमा विराटनगरबाट विजयी बनेका विपी २०१६ साल असार १६ गतेदेखि २०१७ साल पौष १ गतेसम्म नेपालको प्रथम जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री बनेका थिए ।
राजतन्त्र शासनकालमा लामो समय भारतमा निर्वासन जीवन बिताएका विपीको स्मरण नेपाली साहित्यमा पनि उत्तिकै गरिन्छ । यौनमनोविज्ञानमा आधारित साहित्य कृति उनका प्रकाशित छन् ।
कोइरालाका तीन घुम्ती (२०२५), नरेन्द्र दाइ (२०२६), सुम्निमा (२०२७), मोदीआइन (२०३६), हिटलर र यहुदी (२०४०), बाबु, आमा र छोरा (२०४५), उपन्यास एवम् कथातर्फ मेरो कथा (२०४०), दोषी चश्मा (२०३९) र श्वेत भैरवी (२०३९) प्रकाशित छन् । विपी कोइरालाको तस्बिर अंकित पहिलो हुलाक टिकट २०४७ सालमा प्रकाशन भएको थियो ।
कोइरालाको राजनीतिक जीवन भारतमा चलिरहेको स्वतन्त्रता आन्दोलनबाट सुरु भएको बताइन्छ । उनी र उनका दाई मातृकाप्रसादलाई उक्त आन्दोलनमा लागेकै कारण बेलायती सरकारले सन् १९३० मा ३ महिना कैद गरेको थियो ।
उनको शिक्षादिक्षा पनि भारतमै पूरा भएको थियो । सन् १९३२ मा उच्च माध्यमिक शिक्षा वनारसमा पूरा गरे । वनारस हिन्दू विश्वविद्यालयबाट राजनीति तथा अर्थशास्त्र विषयमा स्नातक र कलकत्ता विश्वविद्यालयबाट कानुनमा स्नातकोत्तर पूरा गरे ।
पढाई पूरा गरेपछि दार्जिलिङमा रहेर कानुनी पेशामै उनले केही समय व्यतित गरेका थिए । सन् १९४७ मा नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको स्थापना गरे । पछि सोही पार्टी नेपाली कांग्रेस बन्न पुग्यो । सन् १९४७ मै विराटनगर मजदुर आन्दोलनको नेतृत्व गरेको अभियोगमा तत्कालीन सरकारले उनलाई १ वर्ष कैद गरेको थियो ।
उनले सन् १९५१ मा नेपालमा राणा शासनको अन्त्यको लागि सैनिक संघर्ष सुरू गरे । अक्टोबर १९५१ मा राणा शासनको अन्त्य भयो । नेपालमा बहुदलीय प्रजातन्त्रको स्थापना भयो । त्यसपछि मोहन शमशेर जबराको नेतृत्वमा नयाँ सरकार बन्यो र कोइराला मन्त्रिमण्डलमा सामेल भए । उनी गृहमन्त्रीको भूमिकामा सरकारमा सहभागी थिए ।
सन् १९५१ मा गृहमन्त्री छँदा दिल्ली जाँदै विपी कोइराला ।
सन् १९५९ मा भएको पहिलो आम निर्वाचनमा उनको दल नेपाली कांग्रेसले विजयी भएपछि उनले आफ्नो नेतृत्वमा नयाँ सरकार गठन गरे । उनको सरकार १८ महिना मात्र सरकारमा रह्यो ।
प्रधानमन्त्री कालमा उनले संयुक्त राष्ट्रसंघ, भारत तथा चीनको मैत्रीपूर्ण भ्रमण गरे ।
कोइरालाले सन् १९६० मार्च ११ देखि २४ सम्म चीनको भ्रमण गरेको नेपाल र चीन सरकारका कतिपय आधिकारिक सरकारी वेबसाइटहरूमा उल्लेख छ ।
सन् १९६० मार्च ११ देखि २४ सम्म चीनको भ्रमणका क्रममा विपी काेइरालालाई चिनियाँ अधिकारीहरुले स्वागत गर्दै ।
विसं २०१७ साल पुस १ (१५ डिसेम्बर १९६०) गते राजा महेन्द्रले आफ्नो विशेष अधिकार प्रयोग गरेर नेपालको तत्कालिन संविधान, सरकार तथा कोइरालाको सरकार भंग गरे । उनलाई कुनै मुद्दा बिनानै ८ वर्षसम्म कैदमा गरियो ।
सन् १९६८ उनलाई बनारस निर्वासनमा जान दिइयो । सन् १९७६ मा उनी नेपाल फर्के तर तत्कालीन नेपाल सरकारले उनलाई देश द्रोहको अभियोगमा फेरि कैद गर्यो ।
अन्तर्राष्ट्रिय दबाबका कारण १९७८ मा उनका बिरूद्ध लगाइएका सबै अभियोगहरू सरकारले फिर्ता लियो ।
१९७९ को (२०३६ सालको आन्दोलन) बेला उनलाई आफ्नै निवासमा नजर बन्द गरेर राखिएको थियो । क्यान्सर रोगबाट थला परेका उनको मृत्यु २१ जुन १९८२ (२०३९ साउन ६)मा काठमाडौँमा भएको थियो ।
राेगले थलिएपछि ग्रस्त विपी काेइरालालाई वैद्य र आफन्त हेरचाह गर्दै ।
