विश्वकै पुरानो एवं पहिलो चिकित्सा पद्धति मानिएको आयुर्वेद चिकित्सा पद्धति वेदको उत्पतिसँगै भएको पाइन्छ । ब्रह्माजीका समयमा वेदमा उल्लेख रहेका हरेक ज्ञान स्मरण गर्नासाथ खररै आउने हुँदा ब्रह्माजीले पनि आफूले उत्पति गरेका चराचर प्राणीलाई आरोग्य जीवन दिनका लागि आयुर्वेद ज्ञानको स्मरण गर्दा १ लाख श्लोक आयुर्वेद ज्ञान प्राप्त भएको कुरा आयुर्वेद शास्त्रमा उल्लेख छ । उक्त ज्ञान ब्रह्माजीले दक्षप्रजापतिलाई, दक्षप्रजापतिले अश्विनिकुमार द्वयलाई, आश्विनिकुमार द्वयले ईन्द्रलाई र ईन्द्रले धन्वन्तरी देवतालाई बाँडेको उल्लेख छ ।

प्राचीनकालमा देवताहरु र दानवहरु मिलेर समुन्द्र मन्थनका गर्ने क्रममा पहिलो चरणमा विष निस्केकाले सो विषबाट सारा प्राणीहरुको विनाश हुने हुँदा भगवान शिवले स्वयं सो विषपान गरेको उल्लेख छ । भगवान शिवले विषलाई ननिलिइकनै कण्ठमै राख्दा उहाँको कण्ठ (घाँटी) निलो हुँदा उहाँको नाम निलकण्ठ रहेको उल्लेख छ ।

समुन्द्र मन्थनको दोश्रो चरणमा कार्तिक कृष्ण त्रयोदशीका दिन विष्णु भगवानकै अंशका रुपमा चतुर्भुज भगवान धन्वन्तरी एकहातमा अमृतले भरिएको घडा (कलश), अर्को हातमा जडिबुटी त्यसैगरी तेस्रो हातमा शंख र चौथो हातमा आयुको ज्ञानमय वेद आयुर्वेद पुस्तक लिएर प्रकट भएका थिए ।

यही कार्तिक कृष्ण त्रयोदशीका दिन भगवान धन्वन्तरीको जन्म भएको हुँदा विश्वभरी नै दिनभर उनको पूजा गरेर सन्ध्याकालमा घरघरमा दीप प्रज्वलन गर्दै स-परिवारजनमा आरोग्यताको कामनाको साथ धन्वन्तरी जयन्ती मनाइन्छ ।

आयुर्वेदका प्रबर्द्धक धन्वन्तरी देवताले ईन्द्रसँग थप आयुर्वेद ज्ञान हाँसिल गरी आफ्ना शिष्यहरुलाई बाँडेका थिए । आयुर्वेदका अष्टाङ्ग चिकित्सामध्ये शल्य चिकित्साको थालनी भगवान धन्वन्तरीले नै सुरु गरेको उल्लेख छ । उनका शिष्य शुश्रुतले शुश्रुत संहिता निर्माण गरी आयुर्वेद जगतमा शल्य चिकित्सालाई उचाईमा पुर्‍याए । भगवान बुद्धका अनुयायीहरुले यो विधिले शरीरमा असह्य पीडा हुने निष्कर्ष निकाली शल्यका सम्पूर्ण उपकरणहरु नष्ट बनाइदिएका थिए । पछिल्लो समयमा आयुर्वेद र आधुनिक चिकित्सालाई समेट्दै शल्यचिकित्सा विस्तारै बढ्दै गइरहेको छ ।

नेपालमा विसं १९७४ सालमा काठमाडौं नरदेवीमा आयुर्वेद क्याम्पस स्थापना भएसँगै धन्वन्तरी जयन्ती मनाउन सुरु गरिएको थियो । नेपाल आयुर्वेद चिकित्सक संघको पहलमा विसं २०५६ सालमा राष्ट्रिय आरोग्य दिवस तथा धन्वन्तरी जयन्ती ‘स्वास्थ्य र समृद्धिको आधार, आयुर्वेद उपचार’ भन्ने मूल नाराका साथ राष्ट्रिय दिवसका रुपमा पनि मनाउन सुरु भयो । विसं २०३४ सालमा भगवान धन्वन्तरी देवताको तस्बिर अकिंत हुलाक टिकट छापिएको थियो ।

हरेक बर्ष फरकफरक स्वास्थ्य नारा पस्कदै आएको नेपाल आयुर्वेद चिकित्सक संघले यसपटक कोभिड–१९ लाई लक्षित गरी ‘गुणस्तरीय आयुर्वेद सेवाका लागि, गुणस्तरीय आयुर्वेद औषधि’ भन्ने मूल नारा संघको शुभकामनामार्फत प्रस्तुत गर्दै सम्पूर्ण आयुर्वेद चिकित्सक तथा आयुर्वेद स्वास्थ्यकर्मीलाई सोही अनुरुप कोभिडका बिरामीहरुलाई सेवा दिन सुझाएको छ ।

सम्पूर्ण आयुर्वेद प्रयोगकर्ताहरुलाई सामाजिक सञ्जालमा लेखिएका र देखिएका आयुर्वेदका नाममा हुने गरेका गलत विज्ञापनका पछि नलाग्न र आयुर्वेद औषधि तथा जडिबुटी आफूखुशी प्रयोग नगर्न आग्रह गरेको छ । औषधि तथा जडिबुटीहरु आयुर्वेद चिकित्सक तथा आयुर्वेद स्वास्थ्यकर्मीसँग परामर्श लिएर मात्र प्रयोग गर्न संघको आग्रह छ ।

सामाजिक सञ्जालबाट आयुर्वेद सम्बन्धी जानकारी पाएकै भरमा आयुर्वेद औषधि तथा जडिबुटी प्रयोग गर्दा ‘कच्चा वैद्य यमपुरीको यात्रा’ भने झै शरीर दोषानुसार सही मात्रामा प्रयोग नहुँदा धेरै प्रयोगकर्तामा थुप्रै समस्या देखिन थालेको जनगुनासो आउन थालेको छ ।

तपाईं हामीले सामाजिक सञ्जालमा पढेका र देखेका आयुर्वेद औषधि र प्रेसित गर्ने व्यक्ति गलत पनि हुन सक्छन । स्वास्थ्य ऐन अनुसार कुनैपनि औषधिको विज्ञापन गर्न पाइदैन । यसबाट बच्न आयुर्वेद प्रयोगकर्ता सजग हुनै पर्दछ । यस्ता गलत प्रचारप्रसार गर्ने कु–तत्वलाई रोक्न सम्बन्धित निकायको ध्यान पुग्नु जरुरी छ ।

धन्वन्तरी देवता प्रकट हुँदा उनका चार हातमा रहेका आयु ज्ञानका लागि आयुर्वेद पुस्तक, जडिबुटी, अमृतले भरिएको घडा र विषमय किटाणु शुद्धीकरणका लागि शंख नै आयुर्वेद पद्धतिका उदाहरण हुन् । बिना ज्ञान र बिना शुद्धीकरण (शोधन) जडिबुटीबाट अमृत बनाउन सकिन्न ।

समुन्द्र मन्थनबाट विष र अमृत दुबै उत्पति भएकाले विषभित्र पनि अमृत हुन्छ । विषलाई शोधन गरेर अमृत बनाउन आयुर्वेद ज्ञानको आवश्यकता अनिवार्य पर्दछ । शरीरलाई हानी पुर्‍याउने सबै जडिबुटी विष हुन्, भने शरीरलाई फाइदा पुर्‍याउने जडिबुटी अमृत हुन् । अमृत चिन्न सकिएन, सही मात्रा नमिलाई प्रयोग गरियो भने अमृत पनि विषसमान हुने आयुर्वेद चिकित्सक तथा आयुर्वेद स्वास्थ्यकर्मीको राय छ ।

लेखकबाट थप:

चाडबाडसँग स्वास्थ्य सम्बन्ध

कोरोनाले बढाएको आयुर्वेदको महत्व र सही प्रयोग